• श्यामप्रसाद मैनाली

काठमाडौं । नेपालमा संघीयतालाई सबै प्रकारका समस्याको एकमुष्ट समाधानका रूपमा चित्रण गर्न थालिएको छ। यस विषयमा जुन हदसम्म बहस र विश्लेषण हुनुपथ्र्यो, त्यसमा पर्याप्त गृहकार्य भएको अवस्था नभएकामा कुनै सन्देह छैन।

यसको सीधा अर्थ हुन्छ, शासन व्यवस्था चयनको विषयलाई सतही रूपमा लिइयो। देशको भविष्यको दिशानिर्देश गर्ने भएकाले हचुवाको भरमा यस विषयमा निर्णय लिइएकाले गलत भएको आलोचना पटक–पटक हुन थालेको छ।

वास्तवमा विश्वमा प्रचलित एकात्मक र संघीयतामध्ये दुवै प्रणालीबारे अमुक देशको विशिष्ट परिस्थितिका बारेमा तथ्यमा आधारित हुँदै यसको सबल र दुर्बल पक्षहरूका साथै यसबाट भविष्यमा सामना गर्नुपर्ने चुनौती र यसबाट प्राप्त हुने अवसरको सम्बन्धमा प्रष्ट हुनुपथ्र्यो। यसको अभावमा लिइएको निर्णयले देशलाई कहाँ पुर्‍याउने हो ? यदि यो प्रणाली असफल भएमा यसको जिम्मेवारी र जबाफदेहिता कसले निर्वाह गर्ने हो ? त्यस्तो जबाफदेहिता निर्वाह गरेर देशलाई लामो कालखण्डमा पर्न गएको क्षतिपूर्ति राष्ट्रले कसरी प्राप्त गर्न सक्छ ? यसको भरपर्दो व्यवस्था हुन सक्दैन।

किनकि राजनीतिक निर्णयबाट देशलाई हुन गएको फाइदा र बेफाइदाको सन्दर्भमा कुनै पनि राजनीतिक व्यक्तिले जबाफदेहिता बहन गर्ने विषयको कुनै अर्थ रहँदैन। तसर्थ यो अत्यन्त संवेदनशील विषय भएकाले यसबारे निर्णय लिनुपहिले सम्बन्धित विज्ञहरूसँग परामर्श गरी संघीयता अवलम्बन गरिएका देशहरूको अनुभवलाई राम्ररी चिन्तन मनन गर्नुपथ्र्यो । यो अवस्थाबाट देशले फाइदा लिन सकेको छैन।

जुन विषयले देशको प्रगतिको विषयमा निर्णायक भूमिका निर्वाह गर्छ, त्यसै विषयमा विस्तृत चिन्तन नगरी निर्णय लिइनु निश्चय पनि राजनीतिक नेतृत्व तहमा रहनेहरूको देशप्रतिको इमान र लगनशीलतामाथि ठुलो प्रश्नचिह्न खडा गरेको छ । यो विषयले नेपालको राजनीतिक इतिहासमा महत्वपूर्ण स्थान राख्नेछ।

यो प्रणाली अफापसिद्ध हुन गएमा यसले यो देश र देशबासी जनताहरूलाई अर्को लामो समयसम्म पनि धकेल्ने देखिन्छ। यसको हेक्का यथा समयमा राजनीतिज्ञहरूमा नहुँदा देश पछि पर्ने र त्यस्ता राजनीतिज्ञहरूलाई अपराधीका रूपमा भावी सन्ततिले लिने स्थिति बन्न सक्छ।

संघीयताको बारेमा विभिन्न प्रकारका भ्रम पनि फैलिएको अवस्था छ। यो ठुला देशहरूमा मात्र कार्यान्वयन गर्न सहज र सफल हुन्छ भनिन्छ। तर, साना–ठुला सबै देशमा सफल र असफल भएका छन्। संयुक्त राज्य अमेरिका, अस्ट्रेलिया र क्यानडा ठुला देश हुन्, जहाँ संघीयता सफल छ। त्यसैगरी बेल्जियम सानो मुलुक हो, त्यहाँ पनि संघीयता राम्ररी अघि बढेको छ।

संसदीय र राष्ट्रपतीय दुवै प्रणाली भएका देशमा यो उत्पादक देखिएको छ। संयुक्त राज्य अमेरिका र छिमेकी देश भारतमा क्रमशः राष्ट्रपतीय र संसदीय प्रणालीको अभ्यास भइरहेको छ, लामो समयदेखि यी देशमा संघीयताको माध्यमबाट राम्ररी विकास भइरहेको छ।

जनसंख्याको आकार सानो र ठुलो भएका अथवा दुवै प्रकारका देशमा संघीय शासन प्रणालीको प्रयोग सफलतापूर्वक भएको छ। भारतमा ठुलो आकारको जनसंख्या छ । तर, बोस्निया हर्जगोविनाको जनसंख्या थोरै छ, यी दुवै देशमा संघीयताको सफलतापूर्वक कार्यान्वयन भइरहेको छ।

इथियोपिया, सुडान जस्ता गरिब देशका साथै संयुक्त राज्य अमेरिका, क्यानडा र युरोपियन युनियन जस्ता सम्पन्न स्थानमा समेत संघीयता राम्ररी अघि बढेको छ। यसैगरी लोकतन्त्रको लामो इतिहास भएको मुलुक र छोटोे समयमा लोकतन्त्रको अभ्यास गर्ने मुलुकहरूमा पनि संघीयता स्वीकार गरिएको छ।

यसको इतिहास अध्ययन गर्ने हो भने विभिन्न परिस्थितिमा यसलाई अवलम्बन गरिएको देखिन्छ। संघीयता निर्माण गर्ने आधारमा यसको प्रारुप तयार पारिन्छ । सुरक्षाको प्रत्याभूति गराउन र छुट्टै पहिचान स्थापित गर्न सबै राज्य प्रदेश आदिलाई पूर्ण रूपमा स्वतन्त्रता प्रदान गरिन्छ।

यसमा साबिकदेखि अभ्यास गरिआएका अधिकारहरूमा कुनै ठुलो परिवर्तन गरिँदैन र पूर्वनिर्धारित सिमाना एवं क्षेत्राधिकारलाई यथावत राखिन्छ। यसमा विशेष गरी कोलम्बसले अमेरिका पत्ता लगाउँदा केही समयदेखि त्यहाँ रहेका आदिवासी अमेरिकनहरूलाई उनीहरूले उपयोग गरिरहेका अधिकार र भूमिकामा कटौती नगरी राष्ट्रियता र राष्ट्रिय एकताका हिसाबले सबैलाई संघीय सरकारसँग एकताबद्ध गराई समग्र संयुक्त राज्य अमेरिकाको पहिचान र सन्तुलित विकासको प्रत्याभूति गर्दै अघि बढेको अवस्था हो ।

यसैगरी, इस्ट इन्डिया कम्पनी भारतबाट हट्नुपर्ने अवस्था सिर्जना भएपछि अंग्रेजहरूले मोहम्मद अलि जिन्नालाई मुस्लिम धार्मिक नेताका रूपमा अघि सारी भारत स्वतन्त्र हुनुभन्दा पहिला नै भारतको एक भूभाग पाकिस्तानका रूपमा अलग गर्ने रणनीति अवलम्बन गरे। उपनिवेशबाट स्वतन्त्रता प्राप्त गर्न गइरहेको भारतमा विभिन्न राज्यमा शासन गरिरहेका राजाहरूले प्रयोग गरिरहेको सबै अधिकार छिन्ने काम सहज देखिएन।

किनकि देशलाई अंग्रेजबाट मुक्ति दिलाउने, जिन्नाको नेतृत्वमा अघि बढेका मुस्लिमहरूको आन्दोलनलाई नियन्त्रणमा लिने र आ–आफ्नो क्षेत्रमा शासन गरिरहेकाहरूलाई उनीहरूको अधिकार छिनी एकैपटक सबै ३ वटै काम गर्नु र पूर्ण रूपमा नयाँ संरचनामा देशलाई लैजाने विषय त्यस बखतको संक्रमणकालीन अवस्थामा सहज देखिएन । त्यसैले यस्ता राज्यहरूको क्षेत्राधिकार समग्र भारतलाई एक स्वतन्त्र राष्ट्रका रूपमा स्थापित गरी संघीय शासनको प्रारम्भ गरिएको हो । यस प्रकारको संघीयतालाई समष्टीकरण भनिन्छ ।

अर्को तरिका अलि पृथक छ। यसमा एकात्मक राज्यको पुनर्संरचना गरिन्छ, बृहत् आन्दोलनपश्चात् राज्यको पुनर्संरचनाको माग जनताले राख्छन् । सोही अनुरूप देशको पुनर्संरचना गरिन्छ। आन्दोलनले नै संघीयतामा जाने आदेश दिएपछि इथियोपियामा संघीयता स्वीकार गरिएको हो । यसमा धेरै प्रकारका जटिलताः जस्तै सिमाना कायम गर्ने, सरकारका तह र संख्या निर्धारण गर्ने, नयाँ संविधान, विधानलगायत कानुनी व्यवस्था गर्ने, नयाँ सरकारको गठन गर्ने, अधिकार एवं स्रोतहरूको बाँडफाँट गर्ने, विभिन्न तहका सरकारमा कर्मचारी छनोटलगायत व्यवस्थापन गर्ने अधिकार प्रदान गर्ने जस्ता जटिल मुद्दाको सामना गर्नुपर्ने हुन्छ । यस्तो संघीयतालाई पृथकीकरण भनिन्छ ।

हामीले कुन परिवेशमा संघीयतालाई अवलम्बन गर्न पुगेका हौँ ? यसको इतिहासलाई एक पटक फर्किएर हेर्नुपर्ने हुन्छ । नेपालमा कुनै पनि राष्ट्रिय राजनीतिक दलहरूले संघीयताको पक्षमा आफ्ना एजेन्डा र मागहरू अघि सारेका थिएनन् । वेदानन्द झा, गजेन्द्रनारायण सिंह हुँदै यस एजेन्डालाई मधेसवादी दलहरूले स्वतन्त्र मधेसको माग राखेका हुन्।

त्यसैको निरन्तरता ०६२/०६३ को जनअन्दोलनपछि अहिलेका ठाकुरजीलगायत उपेन्द्रजीहरूले मधेसवादी राजनीतिलाई अघि बढाउन यसको सहारा लिएका हुन् । देश गणतन्त्र उन्मुख भएको समयमा अचानक मधेस आन्दोलनले यसैलाई मुख्य एजेन्डा बनाई अघि बढ्दा केही मधेसी आन्दोलनकारीहरूले सहादत प्राप्त गरेपछि तत्कालीन सरकार र अन्य दलहरूले स्थितिलाई बिग्रिन नदिन संघीयता स्वीकार गरी अन्तरिम संविधानमा पहिलो संशोधन गर्दै आत्मसात् गरेका हुन्।

यति महत्वपूर्ण विषयका बारेमा सहजताका साथ निर्णयमा पुगियो। मानौँ– हाम्रा राजनीतिक दलहरू संघीयताका विज्ञ नै हुन्। प्रायः सर्वदलीय सहमतिका आधारमा गरिएको अन्तरिम संविधानको व्यवस्थाले नयाँ संविधानमा पनि सहजै प्रवेश पायो।

जुन शक्तिले अन्तरिम संविधानमा संशोधन गर्दै संघीयता स्वीकार्न लगायो, त्यही शक्तिले २०७२ सालमा नयाँ संविधानमा पनि यसलाई स्वागत गर्न लगायो । यस अर्थमा संघीयता स्वीकार गर्ने क्रममा हाम्रा राजनीतिक कलाकारहरू लाचार बन्दै विशुद्ध रोबोट बने । तर, जनतासामु यो यथार्थतालाई उजागर गर्ने साहस कसैले गर्न सकेका छैनन्। नेपालमा प्रयोगमा रहेको निक्षेपणलाई प्रभावकारी बनाउने सोच हाम्रा राजनीतिज्ञहरूमा देख्न सकिएन।

२० वर्षसम्म जनप्रतिनिधिमूलक स्थानीय निकायको निर्वाचनमा नगई कर्मचारीको जिम्मामा छाडी आफ्ना कार्यकर्ता संलग्न भएको जबाफदेहिताबिनाको सर्वदलीय संयन्त्रलाई क्रियाशील बनाई भ्रष्ट्राचारको अखडा बनाई विकास निर्माणका लागि विनियोजित रकमको ठुलो दुरुपयोग गर्दै अघि बढे । तथापि यो निक्षेपण असफल भएको दाबी हाम्रा नेताहरूले गर्न सकेका छैनन्, तर, रातारात संघीयता स्वीकार गरे। त्यसैले संघीयताको उत्पत्ति हाम्रो सन्दर्भमा अप्राकृतिक हिसाबले भएको हो भन्ने तर्क विद्वानहरूका बीच हुने गरेको छ । यसको रक्षात्मक पंक्तिमा नेपालका राजनीतिक दलहरूले आफूलाई उभ्याउन सकेका छैनन्।

नेपालमा संघीयता कसरी अघि बढ्ने होला ? स्वतन्त्र राष्ट्रप्रेमीहरूका बीच चासोको विषय बनेको छ। संघीयता आफैँमा लोकतान्त्रिक व्यवस्था हो, तर त्यत्तिकै खर्चालु पनि हुन्छ। यो लोकतान्त्रिक व्यवस्था भएकाले जनताको अपेक्षा बढी हुन्छ। स्रोत र साधनको पर्याप्त व्यवस्था, सन्तुलित विकास, सार्वजनिक सेवा प्रवाहको चुस्तता हुनु जरुरी हुन्छ।

यी सबै हुँदा पनि जनतामा चेतनाको स्तर राम्रो हुनुपर्छ । यस अवस्थामा राजनीतिक अधिकारको भरपूर प्रयोग जनताले गर्न पाउँछन् र संघीयता उत्पादक प्रमाणित हुन्छ । विकसित देशहरूमा यही अवस्था देखिएको छ, उदाहरणका लागि युरोपेली युनियन, क्यानडा, अस्ट्रेलिया, संयुक्त राज्य अमेरिका आदि।

दोस्रो पक्ष हो, संघीयतामा स्थानीय सरकार स्रोत साधन सम्पन्न हुन्छ। स्थानीय सरकारले प्रदेश र केन्द्रलाई आर्थिक सहयोग प्रदान गर्छ । तर नेपालमा ठिक विपरीत अवस्था छ। प्रशासनिक खर्च अत्यधिक हुने हुँदा खास गरी विकासोन्मुख देशमा विकास निर्माण र सेवा प्रवाहको अवस्था नकारात्मक रूपमा प्रभावित हुन्छ। अहिले नेपालको अवस्था यस्तै देखिँदै छ।

संघीयताको प्रारम्भका दिनमै सरकार संघीयता कार्यान्वयनका लागि राष्ट्र ऋण उठाउँदै विश्व बैंकसँग सहायताको याचना गरिरहेको छ । विभिन्न दलका शीर्षस्थ नेताले आफ्ना कार्यकर्तालाई हदैसम्मको अधिकार सम्पन्न हुने अभिव्यक्ति दिँदै आएका छन् ।

नयाँ जोस र जाँगरका साथ निर्वाचित प्रतिनिधिको महत्वकांक्षा बढाइदिएको अवस्था छ । कर्मचारीहरूको मनोविज्ञान सकारात्मक देखिएको छैन । समायोजनको पाटोले मानवीय पक्षको सम्बोधन गर्न नसकेको आभास मिलिरहेको छ। कर्मचारीलाई प्रदेश र स्थानीय तहमा पठाउन पनि समय लाग्ने देखिँदै छ । अब साधारण खर्चले विकास खर्चलाई पछि पार्नेछ।

केन्द्रदेखि सुदृढ भएको भ्रष्टाचारयुक्त संस्कारले स्थानीय र प्रदेशमा नराम्ररी पकड स्थापित गर्ने संकेत देखिसकिएको छ भने निर्वाचित जनप्रतिनिधिहरू विकास निर्माणको कार्य सञ्चालन गर्न प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष रूपमा आफैँ ठेकेदार बन्ने गलत प्रवृत्तिले निरन्तरता प्राप्त गरिरहेको छ । कर्मचारीलाई दासको व्यवहार गर्दै कुटपिट गर्न थालिएको समाचार सम्प्रेषण भइरहेका छन् ।

संविधानतः अब केन्द्रले कोषमा पूर्ण नियन्त्रणकारी भूमिका निर्वाह गर्न मिल्दैन । सबै तहका सरकारलाई संविधानले नै आत्मनिर्णयको अधिकार प्रदान गरेको छ । त्यसैले खर्चिलो निर्वाचन, गलत संस्कृतिको विकास जस्ता कारणले भोलिका दिनहरू सहज देखिएका छैनन्। संघीयताको प्रारम्भमा नै जटिलताको अवस्था सिर्जना गर्न केन्द्र पनि धेरै जिम्मेवार देखिएको छ।

किनकि स्थानीय तहका लागि अर्थ मन्त्रालयले एकमुष्ट रकम विनियोजन गर्दा अर्थले किटानी रूपमा उक्त रकम के कसरी खर्च गर्ने हो, प्रष्ट गर्न नसक्नु, क्षेत्रगत मन्त्रालयहरूले आफ्नो जिल्लास्थित कार्यालयका लागि छुट्टै रकम निकासा हुने निर्देशन आफ्ना कार्यालयहरूलाई दिनु, स्थानीय विकास मन्त्रालयले संघीय संरचनामा काम कारबाही अघि बढाउने विषयमा प्रष्ट पार्ने काममा क्रियाशीलता प्रदर्शन गर्न नसक्नु, स्थानीय तहले आफ्ना परिषद्बाट निर्णय गरी विभिन्न विकास निर्माण कार्यमा रकम विनियोजन गरी काम सुचारु गरेपछि अर्थ मन्त्रालयले क्षेत्रगत मन्त्रालयका लागि छुट्टै रकम पुनः निकासा नहुने जानकारी गराएकाले अब कतिपय जनताका लागि शिक्षा, स्वास्थ्य जस्ता आधारभूत आवश्यकताको पनि पूर्ति नहुने अवस्था सिर्जना भएको छ ।

यसबाट कर्मचारीहरूले तलबसमेत नपाउने अवस्था देखिँदै छ । संघीय शासन व्यवस्थामा हिजोको भन्दा जनता प्रताडित हुनुपर्ने र थप अस्तव्यस्त स्थितिको सामना गर्नुपर्दा यसलाई सबै समस्याको एकमुष्ट समाधानका रूपमा व्याख्या गर्नेहरूले अब जनतालाई जबाफ दिनुपर्ने अवस्था देखिँदै छ।

यसमा उल्लेख गरेअनुसारका सबै निकाय र संघीयतालाई विस्तृत गृहकार्य नगरी स्वीकार गर्ने प्रायः सबै दलका नेताले यो अवस्थाको जिम्मेवारी लिनुपर्ने हुन्छ । यसको शीघ्र समाधानमा सबै एकताबद्ध हुनुपर्ने अवस्था प्रष्ट रूपमा देखिएको छ।

यसको परिणतिका रूपमा हामी चेकोस्लोभाकिया, सुडान आदि बन्न सक्ने स्थिति छ। यी चर्चा परिचर्चा संघीयताको विषयमा चासो राख्ने सचेत नागरिकबीच सघन रूपमा भइरहेको छ। त्यसैले सम्बन्धित सबै क्षेत्रको ध्यान यथासमयमा जानुपर्छ।