काठमाडौँ । मुगल साम्राज्य बाबर द्वारा स्थापित भएको थियो, तर अकबरको शासनकालमा यसको विस्तार भयो। अकबरले भारतीय उपमहाद्वीपमा मुगल साम्राज्यको प्रभुत्व बढाएका थिए। यसपछि सबैभन्दा बढी विस्तार औरंगजेबको शासनकालमा भएको थियो। यो त्यो समय थियो जब किल्ला अगाडि मुगल सेना खडा हुने गर्दथ्यो, कि त युद्धमा किल्ला जित्थे वा सम्बन्धित राजाले सन्धि गरेर मुगल अधीनता स्वीकार गर्नुपर्थ्यो।
काबुलदेखि कावेरी उपत्यकासम्म र गुजरातदेखि बंगालसम्म मात्र मुगलहरूको वर्चस्व थियो, तर एउटा यस्तो क्षेत्र थियो जहाँ मुगलहरूले आक्रमण गर्ने शक्ति कहिल्यै जुटाउन सकेनन्। यो क्षेत्र नेपाल थियो। यो होइन कि मुगलहरूले कहिल्यै यसमाथि आधिपत्यको बारेमा सोचेका थिएनन्, न अकबरले साहस जुटाउन सकेन र औरंगजेबले कहिल्यै त्यसतर्फ हेरेका थिएनन्। इतिहासकारहरूले यसको धेरै कारण दिन्छन्, तर सबैभन्दा ठूलो कारण यो स्वाभाविक रूपमा बलियो थियो।
मुगलकालमा पनि नेपालको व्यापारिक दृष्टिकोणले विशेष स्थान थियो तर भौगोलिक रूपमा निकै बलियो थियो । यहाँका अग्ला हिमाल, पहाडी क्षेत्र । यसलाई प्राकृतिक किल्लाको रूपमा बलियो बनाउन प्रयोग गरिएको थियो। मुगल सेनाको बल घोडा, ऊँट र हात्ती थियो। पहाडी भूभागका कारण मुगल सेनाको बल मानिने घोडा, ऊँट र हात्ती मात्रै यसको कमजोरी बन्न सक्ने इतिहासकारहरूको विश्वास छ। यसबाहेक चिसोले पनि सताएको थियो ।
अकबरदेखि औरंगजेबको शासनकालसम्म मुगलहरूसँग सबैभन्दा शक्तिशाली सेना थियो। मुगल सेनामा टर्की मात्र नभई भारतीय, इरानी र अफगानी पनि थिए तर नेपाल राज्य र गोर्खा सैनिकहरू पनि निकै बहादुर मानिन्थ्यो ।
मुगलहरूले सधैँ आफ्नो फाइदा हेरे। हिस्ट्री अफ मुगल इन्डिया नामक पुस्तकका अनुसार मुगल शासकहरूले जहिले पनि सम्पत्ति प्राप्त गर्ने ठाउँमा कब्जा जमाए। पक्कै पनि नेपालको व्यापारिक महत्त्व थियो । नेपालमा कब्जा गरेर मुगलहरूलाई फाइदा हुने थियो, तर त्यो भन्दा बढी युद्धमा खर्च हुने थियो।
नेपालमा कहिल्यै आक्रमण भएन भन्ने होइन, तर कहिल्यै सफल भएन । १३४९ मा बङ्गालका शमसुद्दीन इल्यास शाहले नेपालमाथि पहिलो आक्रमण गरेको इतिहासमा उल्लेख छ । काठमाडौँ पुगे पनि पछि पछि हट्नु पर्यो । यसपछि अर्का बङ्गाली शासक सुल्तान मीर कासिमले पनि नेपालमाथि आक्रमण गरे तर उनलाई पनि गोर्खाहरूले पन्छाए ।
